Czym jest prawo karne?
W ogólnym skrócie można przyjąć, że prawo karne to zespół przepisów, które rozstrzygają o zasadzie i zakresie odpowiedzialności sprawcy czynu karalnego. Mogą się one dzielić na przepisy materialne, procesowe oraz wykonawcze.
Do źródeł prawa karnego zaliczymy m.in.:
- ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1950 z późn. zm.),
- ustawę z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 19),
- ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm.),
- ustawę z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. 2020 poz. 523 z późn. zm.).
Należy podkreślić, że kolejność wypunktowania ustaw nie jest przypadkowa. Ocena prawnokarna danego czynu rozpoczyna się od poszukiwania naruszonego przepisu prawa materialnego (określającego konkretny już czyn) przy jednoczesnym ustaleniu, że sprawca danego czynu może odpowiadać na gruncie prawa karnego (co wyłączone jest m.in. w przypadku, gdy sprawca jest chory psychicznie, upośledzony umysłowo lub ma innego rodzaju zakłócenia czynności psychicznych, które spowodowały, że w czasie dokonania czynu nie mógł od rozpoznać jego znaczenia lub pokierować świadomie swoim postępowaniem). W dalszej kolejności w grę wchodzi wykorzystanie przepisów prawa procesowego, na podstawie których możliwe będzie wszczęcie postępowania karnego, stosowne zebranie dowodów oraz wykonanie wszystkich innych czynności, które potwierdzą lub nie, fakt popełnienia przez daną osobę przestępstwa (które, dla przypomnienia, dzielą się na zbrodnie i występki, a granicą takiego podziału jest dolna wysokość odpowiedzialności karnej – ilekroć bowiem w ustawie jest mowa, że za dany czyn grozi kara pozbawienia wolności nie krótsza niż 3 lata – mamy do czynienia ze zbrodnią; pozostałe czyny to występki) i pozwolą na skazanie przez właściwy sąd. Po wydaniu prawomocnego orzeczenia przez sąd podlega on w dalszej kolejności wykonaniu, czemu służą przepisy wspomnianego już Kodeksu karnego wykonawczego. Znajdziemy tam regulacje dotyczące zarówno skierowania do odbycia określonej kary, jak również prawa i obowiązki samego skazanego, szeroko rozbudowane zwłaszcza w stosunku do osób pozbawionych wolności.
Od przestępstwa należy odróżnić wykroczenie, którym jest czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany. Zasady odpowiedzialności zostały określone w ustawie z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 821 z późn. zm.), a skorelowanym z nią aktem, zawierającym przepisy procesowe, jest ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1120 z późn. zm.). Z pewnością kodeks wykroczeń dotyczy czynów, z którymi ustawodawca powiązał niewielki stopień szkodliwości społecznej.
Jaka jest rola adwokata w postępowaniu karnym i w sprawach o wykroczenia?
Adwokat może na gruncie prawa karnego i wykroczeń pełnić rolę zarówno obrońcy oskarżonego lub obwinionego, jak i pełnomocnika pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego oraz oskarżyciela posiłkowego na etapie postępowania sądowego.
Podkreślenia wymaga, że w trakcie aplikacji adwokacki przyszli profesjonalni pełnomocnicy są stosownie szkoleni zarówno w teorii, jak i praktyce, co często pozwala opracować i wdrożyć dla oskarżonego lub obwinionego skuteczną linię obrony niwelująca lub umniejszającą odpowiedzialności. Ocena stanu faktycznego sprawy i ewentualnych kierunków jej rozwoju zależne jest bowiem od wielu czynników, które muszą zostać wzięte pod uwagę jeszcze przed dokonaniem pierwszego ruchu. W tym wszystkim rola adwokata może okazać się istotna.
Co się tyczy czasu i zakresu działań podejmowanych przez adwokata, może on świadczyć pomoc prawną na wszystkich etapach postępowania, w tym również przed jego oficjalnym rozpoczęciem. I tak:
- w zakresie postępowania przygotowawczego będzie to:
a. udział w czynnościach postępowania jak składanie zeznań jako świadek, a następnie wyjaśnień jako podejrzany;
b. ocena stawianych zarzutów oraz opracowanie strategii obrony;
c. nadzór na prawidłowością czynności podejmowanych przez organy ścigania;
d. podejmowanie inicjatywy dowodowej;
e. składanie wniosków w zakresie środka zapobiegawczego (np. o uchylenie tymczasowego aresztowania z jednoczesnym nałożeniem zakazu opuszczania kraju lub złożeniem stosownego poręczenia majątkowego);
f. podejmowanie działań, w przypadku istnienia podstaw, do zakończenia postępowania już na etapie przygotowawczym; - w zakresie postępowania sądowego będzie to:
a. reprezentowanie oskarżonego i obwinionego na wszystkich etapach postępowania, łącznie ze sporządzaniem przysługujących środków odwoławczych (apelacje, zażalenia);
b. udział w czynnościach sądowych, w tym dalsze podejmowanie inicjatywy dowodowej oraz dbanie o prawidłowy przebieg samego postępowania dowodowego (w zakresie przeprowadzenia dowodu przed sądem czy uznania za ujawnione danych dokumentów lub protokołów bez ich odczytywania); - w zakresie postępowania wykonawczego będzie to:
a. składanie wniosków m.in. o: zatarcie skazania, przerwę w wykonaniu kary pozbawienia wolności, odroczenie kary pozbawienia wolności, udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbywania reszty kary pozbawienia wolności, udzielenie zgody na odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego czy ułaskawienie;
b. występowanie w imieniu skazanego w ww. postępowaniach, w tym popieranie złożonych wniosków, inicjatywa dowodowa oraz składanie środków odwoławczych w postępowaniu wykonawczym.
Oczywiście podobne czynności, w zasadzie oprócz tych na etapie postępowania wykonawczego, podejmuje pełnomocnik pokrzywdzonego lub oskarżyciela posiłkowego, którego działania z kolei będą wykierowane na ustalenie odpowiedzialności sprawcy lub zwiększenie jej zakresu. Wiąże się to w dalszej kolejności również z dochodzeniem odszkodowania, zadośćuczynienia czy świadczeń rentowych dla osób pokrzywdzonych lub ich następców prawnych.