Prawo rodzinne

Prawo rodzinne, stanowiące gałąź prawa cywilnego, uregulowane zostało w przeważającej części w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akt ten podzielony na 3 tytuły, które dalej dzielą się w sumie na 12 odrębnych działów określa:

1. sposoby zawarcia małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, małżeńskie ustroje majątkowe oraz kwestie ustania małżeństwa i separacji;
2. zakres pokrewieństwa i powinowactwa (w tym ustalenie pochodzenia dziecka, kwestie władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem czy obowiązku alimentacyjnego);
3. podstawy i zasady ustanawiania opieki i kurateli nad małoletnimi, czy ubezwłasnowolnionymi całkowicie.

Warto w tym miejscu wspomnieć o kilku zasadach prawa rodzinnego, które rozciągają się na każdy aspekt zawarty w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, a ściślej mowa o zasadzie: dobra dziecka, dobra rodziny, równouprawnienia małżonków, czy szczególnej ochrony rodziny, w tym dzieci, przez państwo.

Czym jest małżeństwo?

Już w samej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a dokładnie w art. 18, pojawia się definicja małżeństwa, jako związku kobiety i mężczyzny. Obok macierzyństwa i rodzicielstwa jest ono objęte ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. To z kolei rzutuje bezpośrednio na sytuację par homoseksualnych, którzy na terenie Polski nie mają prawa zawrzeć legalnego związku małżeńskiego. Dodatkowo, co do zasady, zawarcie takiego związku poza granicami kraju nie wpłynie na zmianę stosunków partnerów i partnerek.

Szczegółowe przepisy znajdują się już w samym Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Do zawarcia małżeństwa dochodzi w momencie, gdy kobieta i mężczyzna jednocześnie złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują w związek małżeński. Istnieje również możliwość zawarcia prawnie skutecznego związku małżeńskiego w obecności duchownego kościoła lub innego związku wyznaniowego, który następnie jest obowiązany zgłosić taki fakt kierownikowi urzędu stanu cywilnego, a ten sporządza stosowny akt małżeństwa.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy podkreśla, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie, w tym są zobligowani do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz współpracy na rzecz dobra rodziny. Wymaga to również od małżonków współdziałania na polu podejmowania decyzji dotyczących ich związku, a trzeba tu brać pod uwagę zarówno zaciągnie zobowiązań finansowych, decyzję o miejscu zamieszkania czy ustalenie kto i w jakim zakresie będzie wypełniał swoje obowiązki poprzez prowadzenie gospodarstwa domowego, a kto podejmie zatrudnienie celem dostarczenia środków do życia.

Jakie są małżeńskie ustroje majątkowe i czy mogą one zostać zmienione?

W momencie zawarcia małżeństwa miedzy małżonkami powstaje z mocy prawa wspólność majątkowa, występująca często z dodatkowym słowem opisującym: łączna. Jest to jeden z rodzajów współwłasności, o czym mowa w art. 196 Kodeksu cywilnego. Charakterystyczne dla tego rodzaju stosunku prawnego jest to, że w trakcie jego trwania nie można wyodrębnić udziałów oraz że dopóki istnieje podstawa, od której wspólność majątkowa łączna wychodzi (tj. do momentu trwania związku małżeńskiego), nie można żądać podziału majątku wspólnego.

Obok ustawowego ustroju majątkowego małżonków istnieją również ustroje umowne, których istnienie wymaga woli obu stron. Wyróżniamy tu rozszerzenie wspólności majątkowej, ustanowienie rozdzielności majątkowej oraz rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

Jako trzeci rodzaj Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyróżnia przymusowy ustrój majątkowy, który powstaje mocy prawomocnego orzeczenia sądu (ustanowienie rozdzielności, w tym rozdzielności z datą wsteczna), w momencie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków czy w przypadku orzeczenia separacji.

Kiedy i w jaki sposób może dojść do ustania małżeństwa? Śmierć małżonka, rozwód oraz unieważnienie małżeństwa.

Małżeństwo, jako stosunek prawny kobiety i mężczyzny, może ulec ustaniu i rozwiązaniu. Z ustaniem mamy do czynienia w sytuacji śmierci jednego z małżonków lub uznania go za zmarłego prawomocnym orzeczeniem sądu. Drugi z małżonków nie musi wówczas podejmować żadnych kroków prawnych celem zatwierdzenia tego stanu, albowiem nastaje on z mocy samego prawa. Nie zwalnia to żyjącego małżonka od dokonania czynności nałożonych przepisami prawa administracyjnego, w tym zgłoszenie zgonu do urzędu stanu cywilnego celem sporządzenia aktu zgonu.
Z kolei rozwiązanie małżeństwa powinno kojarzyć się coraz częściej występującymi w dzisiejszych czasach rozwodami.

Warunkiem niezbędnym do orzeczenia rozwodu, obok złożenia pozwu o rozwód do sądu, jest wystąpienie przesłanek pozytywnych (tj. trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego) oraz niewystąpienie przesłanek negatywnych (tj. na skutek rozwodu nie może ucierpieć dobro dziecka).

Z unieważnieniem małżeństwa będziemy mieli do czynienia, gdy współmałżonek w momencie zawierania związku był osoba ubezwłasnowolnioną całkowicie, był dotknięty chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym, ale również w razie zawarcia związku małżeńskiego pomiędzy krewnymi i powinowatymi w linii prostej oraz rodzeństwem, czy przysposobionym i przysposabiającym.

Jak się ustala pochodzenie dziecka?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy stosuje dwa odmienne znaczeniowo pojęcia – pokrewieństwo i powinowactwo. I tak – pokrewieństwo, jak sama nazwa wskazuje, wynika z więzów krwi, przez co rozróżniamy krewnych w linii prostej oraz w linii bocznej (ci, którzy pochodzą od wspólnego przodka, ale nie są krewnymi w linii prostej, np. kuzynostwo).

Powinowatymi staje się z kolei do osób z rodziny małżonka (krewni małżonka to nasi powinowaci).

W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zawarto odrębny rozdział dotyczący ustalania pochodzenia dziecka. Wprowadzono również domniemania, dzięki którym pewne sytuacje mogą wpłynąć bezpośrednio na uznanie, czyje jest dziecko. Aby skutecznie obalić takie domniemanie konieczne jest przeprowadzenie w stosownym czasie postępowania sądowego, np. powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie macierzyństwa czy zaprzeczenie ojcostwa.

I tak przyjmuje się, że: matką dziecka jest kobieta, które je urodziła czy że ojcem dziecka jest mąż matki (lub gdy dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od dnia ustania małżeństwa lub jego unieważnienia).

Kwestie ustalenia pochodzenia dziecka (a dokładnie ojcostwa) ma istotne znaczenie dla par, które nie pozostają w związku małżeńskim, a który rodzi się dziecko. Wówczas nie ma zastosowania żadne z domniemywań dotyczących ojcostwa, wobec czego pierwotnie w akcie urodzenia dziecka puste pozostaną rubryki dotyczące ojca. W takim przypadku ojciec dziecka może, zamiast wnoszenia powództwa o ustalenie ojcostwa, uznać ojcostwo w drodze oświadczenia złożonego przed kierownikiem stanu cywilnego, które w dalszej kolejności matka dziecka obowiązana jest potwierdzić.

Czym jest władza rodzicielska?

Władza rodzicielska występuje na linii relacji rodzice-dzieci. Trzeba pamiętać, że władza ta powstaje i ustaje z mocy prawa lub orzeczenia sądowego. Oczywiście za punkt początkowy należy uznać narodziny dziecka, za moment końcowy zaś (w znacznej części przypadków) ukończenie przez dziecko 18 lat. Sąd rodzinny może jednak, kierując się wspominaną już zasadą dobra dziecka, ingerować z własnej inicjatywy lub na wniosek uprawnionej osoby w ten sposób, że ogranicza, zawiesza lub pozbawia władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie stanowi o utracie przymiotu rodzica biologicznego, a jedynie reguluje w najdalej idący sposób stosunek miedzy rodzicem a dzieckiem. Ten środek stosowany jest wówczas, gdy samo zawieszenie władzy rodzicielskiej jest niewystarczające, tj. kiedy występuje trwała, a nie czasowa niezdolność do jej sprawowania.

Z kolei przez ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców pozostawia się uprawnienia tylko w pewnym aspekcie życia dziecka, jak np. współdecydowanie o kierunku kształcenia, co do decyzji w zakresie zdrowia (w tym podejmowanych zabiegach czy operacjach). Ograniczenie władzy obojga rodziców może również polegać na zobowiązaniu do poddania się nadzorowi kuratora, podjęcia terapii rodzinnej (często związanej z występująca przemocą lub alkoholizmem w rodzinie).

Co ważne, ograniczenie, zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej jest zawsze rozwiązaniem o charakterze czasowym i nie musi trwać przez cały okres dorastania dziecka do 18 roku życia. Każdorazowa zmiana sytuacji życiowej rodzica, związana z odpadnięciem przesłanek do ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej, daje podstawę do żądania, aby sąd zmienił dotychczasowy jej zakres.

Kontakty z dzieckiem

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że kontakty z dzieckiem stanowią nie tylko prawo, ale również obowiązek rodzica. Nie należy uzależniać czy wiązać możliwości spotykania się z dzieckiem, bo nawet mimo ograniczenia władzy rodzicielskiej ojcu lub matce dziecka mogą przysługiwać szerokie kontakty.

Do ustalenia kontaktów może dojść zarówno w drodze pozasądowego załatwienia sprawy między rodzicami, jak również po przeprowadzeniu postępowania sądowego.

W przypadku, gdy dobro dziecka jest zagrożone sąd ma prawo nałożyć znaczne restrykcje na sposoby kontaktu (w tym komunikowania się z dzieckiem na odległość) w zależności od podejścia uprawnionego rodzica do tematu. Dopuszczalne w świetle prawa jest zakazanie kontaktów, zakazanie ich odbywania się poza miejscem zamieszkania, umożliwienie kontaktu z dzieckiem tylko w obecności rodzica lub kuratora czy nawet zakazanie osobistej styczności.

Podobnie jak w przypadku władzy rodzicielskiej, zmiana stosunków daje podstawy do innego uregulowania kontaktów, w tym rozszerzenia ich zakresu. Każdorazowo jednak wymagana jest tutaj interwencja sądu.

Oczywiście przepisy prawa nie wymuszają na rodzicach formalnego ustalenia kontaktów, czy to w drodze postanowienia sądu czy ugody zawartej przed sądem. Dopóki rodzice potrafią się porozumieć co do spotkań z dzieckiem, nie jest konieczne korzystanie z ww. ścieżek procedury.

Obowiązek alimentacyjny krewnych i rodzeństwa

Alimenty to z pewnością jeden z najistotniejszy, jeżeli nie najbardziej, temat związany z prawem rodzinnym. Obowiązek ten polega na dostarczaniu środków utrzymania, choć można go również spełniać poprzez osobiste starania o wychowanie.

Do alimentacji zobowiązani są krewni w linii prostej oraz rodzeństwo. Sztandarowym przykładem jest spełnianie tego obowiązku na linii rodzice-dzieci, niemniej również rodzice czy dziadkowie mogą żądać alimentów od dzieci/wnuków, przy czym do spełnienia konieczne są zupełnie inne przesłanki. Ponadto do płacenia alimentów może zostać pociągnięty jeden małżonek względem drugiego.

Zakres świadczeń alimentacyjnych jest składową dwóch czynników: (i) usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz (ii) możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Co ważne możliwości te nie są określane tylko i wyłącznie na podstawie wynagrodzenia wynikającego z umowy o pracę czy przedłożonego zaświadczenia o pozostawaniu bezrobotnym. Każdorazowo sąd poddaje pod rozwagę wiek, umiejętności, zdobyty zawód, dotychczasowy przebieg zatrudnienia, stan zdrowia oraz ciążące na zobowiązanym do alimentów zobowiązaniach. Z drugiej strony usprawiedliwione potrzeby również określane są przez pryzmat takich czynników jak wiek, spełnianie obowiązku szkolnego, uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych, stosowanej diecie, chorobach wymagających stałej opieki lekarza i przyjmowania leków czy zainteresowania uprawnionego do alimentów.

Podobnie jak orzeczenie w przedmiocie władzy rodzicielskiej czy kontaktów – obowiązek alimentacyjny może ulec zmianie w razie zmiany stosunków – co wskazuje zarówno na podwyższenie, jak i obniżenie alimentów. Należy pamiętać, że obowiązek alimentacyjny trwa, dopóki stosownym orzeczeniem sądowym nie zostanie ustalone jego ustanie, przy czym nie następuje to automatycznie z uzyskaniem określonego wieku lub zakończeniem obowiązku szkolnego.