Prawo spadkowe

Prawo spadkowe zaliczane jest do gałęzi prawa cywilnego, a uregulowane zostało w Księdze Czwartej ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U z 2019 poz. 1145 t.j. z późn. zm.)
Dziedziczenie, podobnie ja prawo własności, podlega ochronie już na poziomie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, co wyraźnie wskazano w art. 64. W pierwszej kolejności podkreślono, że każdy ma prawo do dziedziczenia, które to podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej. Wszelkie zaś ograniczenia prawa dziedziczenia muszą z przepisów ustawy, które powinny podlegać ścisłej wykładni.
Spadkiem zaś możemy określić zbiór cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci. Spadkobiercy wstępują więc w dokładnie ten sam stosunek prawny, w jakim zmarły pozostawał w chwili śmierci.

Z uwagi na przyjętą w polskim prawie zasadę sukcesji uniwersalnej (inaczej dziedziczenia pod tytułem ogólnym), na skutek śmierci spadkodawcy, dochodzi do automatycznego przejścia ww. praw i obowiązków na spadkobiercę (za wyjątkiem sytuacji, o których będzie mowa w dalszej części), wywodzących się z części ogólnej Kodeksu cywilnego, a także części dotyczącej praw rzeczowych, zobowiązań czy samego dziedziczenia. Ponadto, poza Kodeksem cywilnym, dziedziczenie wywrze wpływ m.in. na stosunek członkostwa w spółkach handlowych, stosunek pracy, prawa i obowiązki wynikające z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz te związane z papierami wartościowymi, czy wreszcie autorskie prawa majątkowe, prawa ochronnego na znaki towarowe i wzory użytkowe czy autorskie prawa majątkowe. Prawo bankowe, Ustawa z 5.07.2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej

Ze spadkiem związane są również długi spadkowe, które należy rozumieć w szczególności jako:

1. koszty pogrzebu wynikające ze zwyczajowo przyjętego w danym środowisku pochówku (łącznie z zakupem odzieży dla spadkodawcy, trumny, miejsca na cmentarzu, urządzenia ceremonii pogrzebowej, czy zakup nagrobka lub kremacja); co ważne – wyjątek od tego stanowi przypadek zobowiązania sprawcy szkody (której efektem była śmierć spadkodawcy) do jej pokrycia – art. 446 Kodeksu cywilnego; drugi wyjątek to przejęcie kosztów pogrzebu przez osobę zobowiązaną z tytułu umowy dożywocia (art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego), która ten koszt ponosi we własnym zakresie;
2. koszty postępowania dotyczącego spadku, m.in.: zabezpieczenie spadku (art. 633 i n. k.p.c.), spis inwentarza (art. 637 i n. k.p.c.), koszty ogłoszenia testamentu (art. 646 i n. k.p.c.), czy koszty przesłuchania świadków testamentu ustnego (art. 661–662 k.p.c.);
3. inne obowiązki, jak m.in.: obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania, jeżeli znajdują się w niedostatku (art. 938 i 966 Kodeksu cywilnego) czy obowiązek udostępnienia mieszkania i urządzeń domowych małżonkowi i innej osobie bliskiej spadkodawcy, które zamieszkiwały z nim do dnia jego śmierci (art. 923 § 1 Kodeksu cywilnego)

Jakie prawa i obowiązki nie należą do spadku?

Przede wszystkim te o charakterze publicznoprawnym, które wynikają z prawa administracyjnego czy podatkowego (za wyjątkiem prawa do zwrotu nadpłaty podatku). Dziedziczeniu nie podlegają prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym (m.in. dobra osobiste), prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy (np. służebności osobiste) oraz prawa służące zaspokojeniu potrzeb konkretnej osoby z uwagi na jej specyficzny status prawny (np. roszczenia alimentacyjne, uprawnienie do renty). Dodatkowo można wymienić kategorię praw, które z chwilą śmierci spadkodawcy przechodzą wg przepisów prawa na konkretne osoby, bez względu na to czy są one spadkobiercami (np. przedmiot zapisu windykacyjnego).
Z jakim momentem następuje dziedziczenie?
Następuje ono z chwilą otwarcia spadku, czyli z momentem śmierci spadkodawcy. Dokonuje się to z mocy prawa (ex lege), co oznacza, że jest wymagane dokonane jakiejkolwiek czynności lub wystąpienie innych zdarzeń, aby stać się spadkobiercą. Co więcej, Sąd Najwyższy wskazał, że: „Niewątpliwie sukcesja uniwersalna polega na tym, że na podstawie jednego zdarzenia ogół praw i obowiązków majątkowych przechodzi z jednej osoby na drugą i to bez względu na to, czy następca prawny o tym wie.” (fragment uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego uzasadnieniu z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03).

Czym innym jest natomiast złożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku, w tym z dobrodziejstwem inwentarza lub o jego odrzuceniu. Wyznaczają one bowiem definitywny moment nabycia (lub odrzucenia) przysługujących praw. Dodatkowo również wyrokiem sądu (np. w sprawie o uznanie za niegodnego dziedziczenia lub wyłączenia małżonka od dziedziczenia) wydanym po dacie otwarcia spadku, można zniweczyć skutek prawny dziedziczenia.

Jak można pozbawić kogoś dziedziczenia?

W pierwszej kolejności można to zrobić poprzez sporządzenie testamentu, w którym celowo pominiemy daną osobę. Wówczas nawet, jeżeli taka osoba byłaby spadkobiercą wg ustawy, nie przejdzie na nią żadne prawo ani obowiązek zmarłego. Pominięcie w testamencie należy odróżnić od wydziedziczenia, które jest pozbawieniem spadkobiercy prawa do zachowku (czyli nie dość, że pomija się go w treści testamentu, to dodatkowo, z uwagi na określone Kodeksem cywilnym przypadki, pozbawia się taką osobę żądania zachowku w przyszłości).
Pozbawienie dziedziczenie następuję również z momentem wydania przez sąd wyroku w przedmiocie uznania za niegodnego dziedziczenia zarówno spadkobiercy ustawowego, jak i testamentowego.

Artykuł 928 § 1 wskazuje na trzy odrębne przesłanki uznania za niegodnego:

1. dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy (art. 928 § 1 pkt 1),
2. nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie spadkodawcy podstępem lub groźbą w dokonaniu jednej z tych czynności (art. 928 § 1 pkt 2),
3. umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, jego podrobienie lub przerobienie albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego (art. 928 § 1 pkt 3).

Co istotne, nie można uznać za niegodnego dziedziczenia spadkobiercy, któremu spadkodawca przebaczył. Jeżeli zaś w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem

Dziedziczenie ustawowe – czym jest i w jaki jest krąg spadkobierców?

Dziedziczenie ustawowe to jeden, obok dziedziczenia testamentowego, ze sposobów nabycia ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Do dziedziczenia ustawowego dochodzi w momencie, kiedy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, który modyfikowałby całość lub część reguł dziedziczenia, jak również, gdy powołane w testamencie osoby nie chcą lub nie mogą dziedziczyć.

Ustawowy krąg spadkobierców, odpowiednio pogrupowany w Kodeksie cywilnym, wyznaczony został przede wszystkim w oparciu o związki rodzinne. I tak:

1. I grupa to małżonek i dzieci, przy czym małżonek dziedziczy co najmniej ¼ spadku. W przypadku, gdy w chwili otwarcia spadku zmarły nie pozostawał w związku małżeńskim, orzeczono prawomocnie separację, czy małżonek został wyłączony z dziedziczenia na postawie art. 940 Kodeksu cywilnego – wówczas dziedziczą tylko dzieci i/lub zstępni dzieci;
2. II grupa to małżonek i rodzice zmarłego, przy czym małżonek dziedziczy w tym przypadku co najmniej ½ spadku. Udział rodziców zmarłego wynosi po ¼, chyba, że nie ustalono ojcostwa, wówczas taki rodzic dziedziczy po połowie z małżonkiem. Rodzice dziedziczą cały spadek, gdy zmarły nie miał wstępnych oraz małżonka (lub osoby te nie dziedziczą);
3. III grupa to małżonek, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa (ewentualnie jeden z żyjących rodziców spadkodawcy), w sytuacji, gdy przynajmniej jedno z rodziców nie żyje i jego udział przypadnie rodzeństwu spadkodawcy. Małżonek dziedziczy samodzielnie w sytuacji, gdy brak jest uprawnionych rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy;
4. IV grupa to dziadkowie i ich zstępni, którzy dziedziczą, gdy brak jest osób z grupy I, II i III;
5. V grupa to pasierb, czyli dzieci małżonka spadkodawcy. Dziedziczą oni wówczas, gdy brak jest uprawnionych z grup I-IV oraz gdy oboje rodziców pasierba nie żyje. Przepisy o dziedziczeniu zstępnych nie stosuje się do pasierba;
6. VI grupa to gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a przypadku jeżeli takiego miejsca w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Czym jest testament i jakie są jego formy?

Testament z kolei jest czynnością prawną, mocą której możemy rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci. Treść oraz krąg osób w nim wskazanych zależy wyłącznie od spadkodawcy, który w każdej chwili może dokonać zmiany lub odwołani całości, jak i części testamentu.

Wyjątek od zasady, iż wyłącznie w testamencie możemy rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci stanowią przepisy szczególne, w tym 831 § 1 Kodeksu cywilnego, gdzie ubezpieczający może wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej oraz art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, gdzie spadkodawca za życia może upoważnić określoną osobę do dokonania wypłaty z jego rachunku bankowego (tzw. dyspozycja wkładem na wypadek śmierci).
Kodeks cywilny wskazuje na dwie kategorie testamentów – zwykłe i szczególne. Do pierwszej z nich zaliczymy testament sporządzony własnoręcznie (inaczej holograficzny), notarialny oraz urzędowy (inaczej allograficzny). Do testamentów szczególnych zaliczymy: ustny, podróżny oraz wojskowy, przy czym te rozporządzenia tracą moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Testament wywołuje skutki prawne dopiero z momentem śmierci spadkodawcy. Nie powoduje to jednak, że w razie sporządzenia takiego testamentu spadkodawca będzie ograniczony w rozporządzaniu rzeczami mogącymi należeć do majątku spadkowego.

Ważność testamentu zależy od kilku czynników, tj. od: zdolności testowania (czyli do sporządzenia testamentu przez osobę o pełnej zdolnośći do czynności prawnych), działania bezpośrednio przez testatora (który nie może sporządzić testamentu z inną osobą lub za pośrednictwem przedstawiciela),treści testamentu (tj. brak w treści testamentu postanowień, które są sprzeczne z przepisami prawa) czy wreszcie od sporządzenia testamentu w warunkach wykluczających działanie spadkodawcy pod wpływem groźby, czy błędu.

Jeżeli dochodzimy do wniosku, że ww. warunki zostały naruszone, wówczas okoliczność taką możemy podnieść przed sądem chociażby w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Co mogę zrobić ze spadkiem? Przyjęcie i odrzucenie spadku.

Jak już zostało wspomniane, do dziedziczenia dochodzi z momentem otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Nie oznacza to jednak, że z tym momentem wyklaruje się ostateczny krąg spadkobierców, albowiem może dojść do odrzucenia spadku czy uznania za niegodnego dziedziczenia.
Postępowaniem, które potwierdza ostateczny krąg spadkobierców jest stwierdzenie nabycia spadku, które wszczynane jest na wniosek osoby mającej w tym interes prawny. Z tego też względu wnioskodawcą nie zawsze musi być spadkobierca, ale może być to również wierzyciel zmarłego, który chciałby ustalić następców prawnych i rozpocząć egzekucję długu od nich.
W sprawach o stwierdzenie nabycia spadku właściwy jest tzw. sąd spadku, czyli sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, wówczas będzie to sąd rejonowy dla miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Jeżeli i w ten sposób nie da się ustalić właściwości, wówczas w ostatniej kolejności pozostaje sąd rejonowy właściwy na m.st. Warszawy.

Nie można zapomnieć, że czynności związane z przyjęciem lub odrzuceniem spadku możemy wykonać również przed notariuszem, który wysyła następnie oświadczenie spadkobiercy do sądu spadku. Jest to z pewnością szybsza procedura, niemniej wymaga poniesienia (obok kosztów sądowych) opłaty notarialnej.
Do czego potrzebne jest postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia? Przede wszystkim do załatwienia wszelkich formalności związanych ze śmiercią bliskiego, w tym zamknięcie rachunku bankowego, zmiana danych w księdze wieczystej (jeżeli spadkodawca był właścicielem mieszkania) czy możliwość dochodzenia wierzytelności przypadających zmarłemu, a nie wyegzekwowanych za jego życia.
Należy pamiętać, że zarówno sąd jak i notariusz będzie wymagał od nas stosownych dokumentów wykazujących: zgon spadkodawcy (akt zgonu),czy istnienie pokrewieństwa (akt urodzenia, akt małżeństwa) lub testamentu,

Kodeks cywilny uprawnia spadkobiercę do złożenia trzech oświadczeń regulujących jego status wobec spadku: o przyjęciu spadku wprost, o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza oraz o odrzuceniu spadku.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku można złożyć w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Nie zawsze będzie to więc dzień otwarcia spadku, ale np. dzień, w którym dowiedzieliśmy się, że spadkobiercy, którzy dziedziczyliby w pierwszej kolejności przed nami – odrzucili spadek. Jeżeli w terminie 6 miesięcy nie złożymy żadnego oświadczenia woli, wówczas dochodzi do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.